Elementarno telo Marine Abramović

Opšteprihvaćenoj tezi po kojoj je obuzdavanje i porobljavanje nagona jedan od pred/uslova (postojanja) civilizacije - Marina Abramović suprotstavlja umetnost zasnovanu upravo na oslobađanju i artikulisanju istih. Umesto da ilustruje ili prikazuje - ona deluje i preobražava. Kao u reality programu, umetničin život - kroz postojanje (postajanje) umetnošću - istovremeno postaje povlašćeni prostor i javno dobro. Frustriranom pojedincu današnjice Marina pruža ogledalo. Kroz prelamanje ličnih (individualnih) i kolektivnih (istorijskih) trauma i identiteta, njeno telo samoostvaruje se kao multiidentitetsko telo današnjice: pored toga što je artističko (istorijsko-umetničko) to telo istovremeno je i socijalno (političko i ideološko) telo. Njeno telo postaje javno telo.

Telo kao sredstvo

Složimo li se da je svrha umetnosti u njenoj sposobnosti da (mentalno i fizički) transformiše vreme, prostor i okolnosti u kojima nastaje - tada Marina Abramović svakako jeste jedna od najuticajnijih umetničkih pojava današnjice. Pri tome, valja odmah naglasiti, u njenom slučaju dijalektički odnos između dela/umetnika i društva - za razliku od avangardističkih ideala njene mladosti, kad se mislilo da upravo umetnost treba da dovede do dubokih i dalekosežnih društvenih promena i transformacija - zamenjen je iskustveno potvrđenom svešću o tome da između umetnosti i društva, kao nužna datost, postoji nepremostiv jaz. Taj jaz za Marinu Abramović predstavlja povlašćen mentalni prostor te, kao takav, uopšte i ne treba da se premošćava.

Opšteprihvaćenoj tezi po kojoj je obuzdavanje i porobljavanje nagona jedan od pred/uslova (postojanja) civilizacije - Abramovićeva suprotstavlja umetnost zasnovanu upravo na oslobađanju i artikulisanju istih. Artističke teze o telu kao delu - odnosno o telu kao formi - Marina transponuje u unutrašnju kulturu performansa koja umetnikovo (umetničko) prisustvo u svetu (auto)prezentuje kao osvešćeno prisustvo subjekta koji u istom tom svetu poprima mnogostruke, međusobno često suprotstavljene identitete. Umetnost - kao jedan od najradikalnijih načina uspostavljanja diskontinuiteta sa normalnošću kakvu poznajemo - za Marinu Abramović mesto je ispitivanja i iskušavanja krajnjih granica vlastitog organizma, odnosno njegove sposobnosti da prima i podnosi bol. 

Istovremeno preuzimajući uloge učesnika, posmatrača, voajera, propovednika, šamana ili žrtve - Marina svoju umetnost zasniva na iskustvenom prevazilaženju i savladavanju kako vlastitih tako i svih limita koje nameću društvo, ideologija, kultura, geografija... Frustriranom pojedincu današnjice Marina Abramović pruža ogledalo. Kroz prelamanje ličnih (individualnih) i kolektivnih (istorijskih) trauma i identiteta, njeno telo samoostvaruje se kao multiidentitetsko telo današnjice: pored toga što je artističko (istorijsko-umetničko) to telo istovremeno je i socijalno (političko i ideološko) telo. Pored emocionalne inteligencije ono poseduje i emocionalno pamćenje. Radeći sa različitim socijalnim i umetničkim kontekstima, poput hard-diska čija traumatska memorija ne može da se izbriše, Marinino performersko telo pamti i registruje svaki bol i svaku povredu - bilo da je reč o ličnim ili ožiljcima sveta u kom živi.

Istorija njenog performansa otuda se čita i kao emotivna istorija jednog tela ─ njegove sposobnosti da trpi i podnosi bol ali, istovremeno, i da se suprotstavlja, odnosno nadvladava isti. Govoreći o Marininom (umetničkom) telu mi suštinski govorimo o mestu, ulozi i o statusu tela XXI veka. Govorimo o telu koje u isti mah jeste: telo-objekt (upotrebljavano, zloupotrebljavano), spektakularno, nadređeno, potčinjeno, mazohističko, alternativno, patološko, estetsko, konzumersko, potrošačko, modernističko, spiritualno, mitsko, ideološko, totalitarno, fetišističko, patrijarhalno, anarhističko, suicidno... Govorimo o telu žrtve (žrtvovanom telu), o homo-hetero-trans ili bi-seksualnom telu, o telu koje želi ili pak biva predmetom želje, o telu koje trpi i(li) zadaje bol. Marinino umetničko telo je empatijsko, aktivističko, pacifističko, fetišističko, onostrano, feminističko, profano, sveto, lokalno i globalno (a)seksualno telo današnjice. Ono je medijum koji detektuje traumatska iskustva a onda ih - kroz stvaralački proces represivne desublimacije (H. Markuze) - pred očima javnosti iskustveno ponavlja/reinterpretira. Samotransformišući se u medijum ispoljavanja društvenih frustracija, njeno umetničko telo mesto je na kom se trauma susreće i suočava sa samom sobom ─ ono postaje ritualni medijum kojim trauma prevazilazi samu sebe.

Marinino telo je i postistorijsko, rodno i polno osvešćeno telo žene današnjice. Istovremeno, ono ima i karakteristike ugnjetavanog i ponižavanog tela s mnogo dubljim istorijskim poreklom i utemeljenjem. Bilo da ga posmatramo kao živu skulpturu ili kao socijalni objekt - dosezanjem, stalnim iskušavanjem i prekoračivanjem fizičkih i mentalnih limita vlastitog organizma - Marinino telo univerzalno je, elementarno telo koje svojim postojanjem (postajanjem kroz umetnost) istovremeno sukobljava i miri sve navedeno. 

Bol kao samooslobađanje

Jedna od centralnih tema kojom se umetnost Marine Abramović bavi je energija. Marina zna da sve što se oko nas događa proizvodi i emituje različite vrste energija - zadatak umetnosti sastoji se u osvešćavanju, prepoznavanju, oslobađanju, stvaranju i transformaciji istih. U svojoj umetnosti pored vlastite (telesne, intuitivne i intelektualne) Marina obilato koristi/transformiše i energije prostora u kojima boravi. Njeni performansi su energetske situacije nastale kao rezultat prethodnih višemesečnih (napornih i zahtevnih) psihofizičkih priprema.

Među energijama kojima se Marina bavi, posebno mesto zauzimaju energije koje proizilaze iz iskustava bola. Materijalizacija bola, tačnije njegova transformacija u/kroz umetnički materijal zaokuplja je još od ranih 1970-ih. Tokom njenog SFRJ perioda (do 1976. godine), koji se može opisati i kao življenje vlastitih uskraćenosti, Marina je rad usmeravala ka iskustvenoj transformaciji bola. Odlaskom na Zapad (najpre u Holandiju, potom i u SAD) ona je zaokupljena njegovim prevazilaženjem. Slika čoveka izloženog bolu, koja Marinu opseda decenijama, svoje poreklo svakako vuče s balkanskih prostora kao podneblja u kom se istorija prelama preko leđa pojedinca. Vođena osećanjem odgovornosti, stida, krivice, kajanja, saučesništva i sapatništva - odnos prema traumatičnoj istoriji prostora u kom je odrastala tematizovala je performans-instalacijom Balkanski barok (Biennale di Venezia, 1997) kao svojevrsnoj Pietti XX veka koja demonstrira kako ljudsko (žensko) telo biva mesto/sredstvo (samo)identifikacije bola (u konkretnom slučaju: bola pruduženog trajanja). Bilo doslovnim (The Lips of Thomas, Innsbruck, 1973 / New York, 1994) ili pak simboličkim urezivanjima, Abramović fizičko i mentalno iskustvo bola ritualno ponavlja sve do trenutka u kom vlastiti organizam dovodi do stepena (samo)kontrole uma i mentalne usredsređenosti posle koje isti (bol) prestaje da povređuje (Ritam 10, 5, 2, 4, 0). U performansima i telesnim akcijama Marina gradira i razlikuje najmanje osam vrsta bola: 1. metafizički (unutrašnji), 2. bol koji transformiše (stvaralački ili tzv. ženski bol), 3. restriktivni (bol zbog gubitka), 4. destrukcijski, 5. samoobnavljajući, 6. ideološki, 7. autodestrukcijski i 8. empatijski (tzv. bol drugog).

Osvešćeno vreme i sposobnost mentalnog gospodarenja prostorom 

Bitan element Marininog rada je i vreme. Bilo da je reč o realnom ili metafizičkom vremenu - među imperativima njenog bavljenja umetnošću je i nastojanje ovladavanja vremenom. Jedan od njenih posljednjih performansa (The Artist Is Present, MoMA, New York, 2010), u kojem do vrhunca dovodi vlastitu sposobnost mentalnog gospodarenja prostorom, za svoj glavni rezultat ima upravo osvešćeno vreme. Provevši ukupno 736 sati i 30 minuta nepomičnog, empatijskog sedenja pred publikom u atrijumu njujorške MoME, vlastito umetničko telo zajedno s čitavom njegovom učitanom pred/istorijom - Marina Abramović stavila je u službu publike koja, našavši se oči u oči sa umetnicom, u najdoslovnijem značenju postaje fizički svesna vremena - podjednako koliko i vlastitog prisustva/odsustva u istom. Zalazeći u istorijsko vreme, reizvodeći neke od najznačajnijih komada u istoriji performansa (Seven Easy Pieces, Guggenheim Museum, New York, 2005) kao i obučavajući studente reizvođenju njenih vlastitih komada (The Artist Is Present, 2010), Marina Abramović pronašla je način/sredstvo njegove večne aktuelnosti, prevazilazeći jedno od najvećih ograničenja vlastitog žanra.

Umetnost i kontekst 

Revolucionarne ideale njene generacije - kojima poseban ton daje kontekst (realnog) socijalizma komunističke Jugoslavije, kao prostora u kojem je umetnica rođena i intelektualno se formirala - Marina je preobratila u sredstvo samotransformacije i autoprezentacije. Umesto pretpostavljenog dijaloga sa društvom i sistemom, u njenom slučaju umetnost rano postaje sredstvo dijaloga sa samom sobom, uglavnom povodom navedenih društvenih datosti. Svojom umetnošću, u kojoj etičko uvek odnosi prevagu nad estetskim, ona ne negira ništa: svesna kako se svako iskustvo nadovezuje na ono prethodno - kao što i svaki nadolazeći bol samo produbljuje onaj već postojeći. Otuda u mnogim njenim performansima publika ima snažne osećaje: empatije, nelagode, straha, griže savesti... Pored postojanja u realnom vremenu i prostoru - Marinina umetnost ima i svojstva radijalnog širenja: vest o njenim performansima, kao jednom od globalnih fenomena današnjice, širi se i inficira mnoge. Marina Abramović svesna je činjenice da dužnost umetnika današnjice jeste da bude slavan: zbog toga ona javno kuva, slika se i daje intervjue za modne časopise, svojim performansom prisustvuje u popularnoj seriji Seks i grad... O njoj i njenoj umetnosti s podjednakim respektom pišu i govore vodeći art kritičari ali i globalna pop diva Lady Gaga. 

Bez suvišnih lingvističkih dodataka - umesto da ilustruje ili prikazuje - Marina Abramović deluje i preobražava. Kao u reality programu, umetničin život istovremeno je povlašćeni prostor i javno dobro. Njeno telo postaje javno telo. Prethodno se osvedočivši iskustvu nadzora i u prostore ispod kože - njeno delo potvrda je činjenice kako se svet ljudskom kožom ne završava. Afirmišući sposobnost istočnoevropskog čoveka da se empatijski saživljava i saučestvuje u bolu drugog - bez preterivanja možemo tvrditi kako je u polju vizuelne umetnosti Zapadnoj kulturi Marina dala isto ono što su joj, recimo, u književnosti dali Josif Brodski ili Aleksandar Solženjicin. Umesto zaključka, ne ostaje ništa do da završim citatom već apostrofirane Lady Gage: Opsednuta sam tom ženom. Ona je potpuno neverovatna! U suštini, mi ljudi, sami postavljamo sopstvene granice. Međutim, Marina je ljudsko biće koje te granice ne poznaje.